Οι νερόμυλοι του Ζαρού εντάσσονται σε ένα από τα μεγαλύτερα συστήματα νερόμυλων της Κρήτης και αναπτύσσεται από τις πηγές της περιοχής "Βότομος" μέχρι και την νότια έξοδο του οικισμού του Κάτω Ζαρού και ανήκουν στην κατηγορία του "ελληνικού" τύπου με εσωτερικό, μικρό σχετικά, οριζόντιο υδροτροχό (φτερωτή).
Οι νερόμυλοι συνδυάζονταν με σημαντικά υδραυλικά έργα που αφορούσαν την μεταφορά και διαχείριση του νερού, όπως τους "νεραύλακες" τις "στέρνες" και τους "υδατόπυργους" που κατέληγαν στα "ζουργιά" όπου βρισκόταν ο μηχανισμός κίνησης.
Οι νερόμυλοι του Ζαρού αναπτύσσονται κατά μήκος ενός τεχνικού υδάτινου καναλιού το οποίο ήταν και το κεντρικό αρδευτικό κανάλι της περιοχής.
Σήμερα σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση αν και σε αχρηστία οι πέντε από τους δέκα νερόμυλους.
Ο τελευταίος σε λειτουργία νερόμυλος του Ζαρού είναι αυτός στην τοποθεσία Κάτω Βότομος, τον οποίο λειτουργεί ένας από τους ελάχιστους εναπομείναντες μυλωνάδες στην Κρήτη, ο Μιχάλης Φραγκιαδάκης.
Μορφολογικά και κατασκευαστικά οι νερόμυλοι του Ζαρού αποτελούν απλή πλατυμέτωπη κατασκευή ορθογωνικής κάτοψης.
Τυπολογικά απλούστατη, με ενιαίο χώρο εργασίας, διαμονής και σε ορισμένες περιπτώσεις με μικρή αποθήκη με πατάρι για ύπνο.
Οι τοιχοποιίες πάχους 50 έως και 60εκ. είναι φέρουσες λιθοδομές από ακανόνιστους ασβεστόλιθους με συνδετικό κονίαμα.
Εξωτερικά οι τοίχοι είναι ανεπίχριστοι ενώ εσωτερικά είναι πάντα επιχρισμένοι.
Τα ανοίγματα λιτά με διαμορφωμένο περίγραμμα από λαξευτά πελέκια και σιδεριά στα παράθυρα.
Η Καμάρα του "Ζουργιού" είναι κατασκευασμένη με ακανόνιστες πέτρες.
Το "Γλυκάτο" και το "πηγάδι" σε ορισμένους από τους νερόμυλους δεν υπάρχουν στην αρχική τους μορφή και είτε έχουν καταρρεύσει είτε έχουν αντικατασταθεί από κατασκευή με οπλισμένο σκυρόδεμα όπως στην περίπτωση του Κάτω Βοτόμου.
Χρονολογικά η κατασκευή όλων των σωζόμενων νερόμυλων τοποθετείται στα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά σε ορισμένους διακρίνονται ίχνη από παλαιότερες περιόδους πράγμα που σημαίνει ότι προϋπήρχαν και δεχόταν επισκευές και συμπληρώσεις κατά καιρούς.
Το δώμα στηρίζεται σε ξύλινα δοκάρια, ορθογωνισμένα η ακατέργαστα, από κυπαρίσσι σε ακανόνιστα διαστήματα. Πάνω από τα δοκάρια υπάρχει διαδοκίδωση στην οποία στηρίζεται στρώμα από "σχίζες" Το υλικό επικάλυψης ήταν η "λεπίδα" (αδιαπέραστο αργιλόχωμα), υλικό ευρέως διαδεδομένο στην περιοχή, το οποίο έχει στεγανωτικές ιδιότητες.
Πηγή: Ζαρός ο τόπος και οι άνθρωποι - έκδοση Δήμος Ζαρού - Ιούλιος 2006
Στο χωριό Ζαρός η ατμόσφαιρα “μυρίζει” παράδοση, μία παράδοση εκατοντάδων χρόνων, από τότε που τέθηκε σε λειτουργία ο μοναδικός πλέον νερόμυλος στην Κρήτη.
Από το 1938 ο κάτοικος του Ζαρού κ. Μιχάλης Φραγκιαδάκης αλέθει το κριθάρι και το σιτάρι των συγχωριανών του για να δώσει αλεύρι για το ψωμί σε έναν νερόμυλο που χρονολογείται από το 1600!
Τα τελευταία χρόνια μάλιστα ο μύλος του Ζαρού αποτελεί στολίδι για την περιοχή αφού ο ιδιοκτήτης του έχει αναπαλαιώσει τον εσωτερικό χώρο με αποτέλεσμα να αποτελεί πόλο έλξης όχι μόνο για τους τουρίστες αλλά και για τους ντόπιους. “Ο μύλος μου είναι 400 περίπου χρόνων, είναι μοναχοπαίδι, δεν υπάρχει άλλος σε ολόκληρο το νησί. Ανήκε σε μία οικογένεια Τούρκων, από αυτούς τον αγόρασε ο πεθερός μου και όταν παντρεύτηκα μου τον έδωσε προίκα. Έκτοτε δεν το έχω αποχωριστεί ούτε μέρα. Έμαθα το επάγγελμα του μυλωνά και το αγάπησα. Αυτός ο μύλος ζούσε για πολλά χρόνια ολόκληρη την οικογένειά μου. Τότε ο νερόμυλος λειτουργούσε καθημερινά καθώς η μεγάλη ποσότητα νερού που υπήρχε στο Ζαρό βοηθούσε στη συστηματική του λειτουργία.
Σήμερα όμως το νερό είναι πολύ λιγότερο...”, λέει στην “Π” ο κ. Μιχάλης Φραγκιαδάκης. Ο τελευταίος εν ενεργεία μυλωνάς της Κρήτης ζει πλέον μέσα στο μύλο τον οποίο και έχει διαμορφώσει κατάλληλα: ένας οντάς και μία μικρή, παραδοσιακή κουζίνα, μαγεύουν τον επισκέπτη και τον ταξιδεύουν στο χρόνο. Ο ίδιος ο κ. Φραγκιαδάκης λέει ότι ζει με τις αναμνήσεις του... “Περάσαμε δύσκολα χρόνια στην Κατοχή, τότε το αλεύρι ήταν μεγάλη υπόθεση και όποιος είχε ψωμί στο σπίτι του ήταν και “πλούσιος”. Τότε αλέθαμε καθημερινά. Πελάτες έρχονταν στο μύλο μου μέχρι και από το Ρέθυμνο. Είχα βγάλει και καλό όνομα αφού πρόσεχα πολύ το αλεύρι μου να είναι πρώτης ποιότητας. Ο κόσμος δεν είχε χρήματα. Με πληρώνανε σε είδος οι περισσότεροι! Ή λάδι έπαιρνα ή κριθάρι. Ήταν ωραίες εποχές όμως... Εκείνα τα χρόνια ο κόσμος αν και ζούσε πιο φτωχά ήταν ευχαριστημένος...”, λέει ο κ. Φραγκιαδάκης.
Ο νερόμυλος του Ζαρού είναι ο μοναδικός στην Κρήτη, μοναδικό όμως είναι και το επάγγελμα του μυλωνά. Ένα επάγγελμα που άνθισε στο παρελθόν, σήμερα όμως είναι χωρίς αντικείμενο... “Εγώ δεν έζησα δύσκολα χρόνια χάρη στο μύλο. Έζησα όμως κουραστικά χρόνια...”, καταλήγει ο κ. Φραγκιαδάκης.
πηγή : Λαογραφικό Μουσείο Ζαρού
