Τα χωριά του δήμου Ζαρού έχουν οικοδομηθεί στις πλαγιές των λόφων του ημιορεινού όγκου που δεσπόζει ανάμεσα στην πεδιάδα της Μεσσαράς και του Ψηλορείτη κυρίως για να έχουν ελεύθερες για καλλιέργεια όλες τις διαθέσιμες εκτάσεις γόνιμης γης.
Οι περισσότεροι από τους οικισμούς παρουσιάζουν κυρίως αμφιθεατρική διάταξη ενώ η δόμηση τους είναι συνήθως πυκνή και συνεχής με εξαίρεση το Μεσήσκλι, που είναι αραιοδομημένος οικισμός.
Ο πολεοδομικός ιστός τους παρακολουθεί το φυσικό ανάγλυφο του εδάφους και ποικίλλει, άλλοτε γραμμικό με άξονα τον κεντρικό δρόμο, π.χ. Φαρί, Λαλουμάς, κι άλλοτε αναπτύσσεται σε συνεκτικό κεντρικό πυρήνα, π.χ. Καλαθιανά, Παναγιά.
Στην περίπτωση του οικισμού του Ζαρού και του Μορονίου παλαιότερα δεν είχαμε ένα συμπαγή οικισμό αλλά ένα σύνολο από γειτονιές οι οποίες με το χρόνο ενοποιήθηκαν σε συμπαγή οικισμό.
Στην περίπτωση των Κουρτών ακόμα και σήμερα διακρίνουμε τρεις γειτονιές (Πανωχώρι - Κατωχώρι και Μεσοχωριά) που καθορίζονται από τη διαμόρφωση του εδάφους.
Στους περισσότερους οικισμούς παρατηρούμε να επικρατεί ο νότιος και ανατολικός προσανατολισμός στην πρόσοψη των κτισμάτων λόγω κλίματος και επάρκειας ηλιασμού.
Οι δρόμοι είναι συνήθως στενοί, παράλληλοι και κάθετοι στις καμπύλες του εδάφους και δημιουργούν πυκνά και ακανόνιστα οικοδομικά τετράγωνα. Οι περισσότεροι δρόμοι διατηρούν την αρχική μορφή και χάραξη ακόμα και σήμερα με εξαίρεση τους κεντρικούς, οι οποίοι έχουν υποστεί διαπλατύνσεις σε ορισμένα σημεία. Πολλά αδιέξοδα δρομάκια χρησιμοποιούνται σαν αυλές. Όπου οι κάθετοι δρόμοι είχαν μεγάλες κλίσεις, διαμορφώνονταν με σκαλοπάτια και ήταν συνήθως λιθόστρωτοι με τοπικές πλάκες και πέτρες.
Τα παραδοσιακά κρητικά χωριά της περιοχής χαρακτηρίζονται από την έλλειψη κεντρικής πλατείας. Χώρος κοινωνικών συγκεντρώσεων ήταν συνήθως ο προαύλιος χώρος των εκκλησιών και τα πλατώματα που δημιουργούνται μπροστά από τις κρήνες, ή τα μικρά πλατώματα των δρόμων.
Στην περιοχή του Δήμου Ζαρού περιλαμβάνονται εκτός απότους κατοικημένους οικισμούς Ζαρός, Βορίζια Μορόνι, Μάκρες και Παναγιά, οι ερημωμένοι ή ημιερημωμένοι οικισμοί Καλαθιανά, Παλιάμα, Φαρί, Κούρτες,Λαλουμάς και Μεσήσκλι, καθώς και οι πρώην οικισμοί Φραδιώ και Κυρμουσί των οποίων σώζονται ελάχιστα ίχνη σήμερα.
Βορίζια
Ιστορικός ποιμενικός οικισμός με 680 κατοίκους. Τα Βορίζια είναι ένα από τα πολλά χωριά της Κρήτης που καταστράφηκαν ολοσχερώς κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, εξαιτίας της αντιστασιακής δράσης των κατοίκων τους.
Στην περιοχή του Ψηλορείτη βορειοανατολικά του χωριού ήταν τα λημέρια του οπλαρχηγού Πετρακογιώργη. Μετά τον πόλεμο το Υπουργείο Ανοικοδόμησης έκτισε τον νέο οικισμό Βοριζίων και παραχωρήθηκε στους κατοίκους αλλά αυτοί προτίμησαν να ανοικοδομήσουν τον παλιό οικισμό και έτσι σήμερα ανάμεσα στα Βορίζια και το Βροντήσι κάτω από τον επαρχιακό δρόμο βλέπουμε τα ερείπια του νέου οικισμού Βοριζίων. Στα Βορίζια γίνονται κάθε 15 Αυγούστου γιορτές για να τιμηθεί η Αντίσταση κατά των Γερμανών.
Από τα Βορίζια καταγόταν ο Νικόλαος Μαλικούτης, οπλαρχηγός και συμπολεμιστής των Κουρμούληδων τα πρώτα χρόνια της επανάστασης του 1821.
Από το χωριό, ξεκινάει μονοπάτι το οποίο μέσω του ομώνυμου φαραγγιού οδηγεί στο στο οροπέδιο της Νίδας. Οι κάτοικοι είναι οι περισσότεροι κτηνοτρόφοι στα υψώματα του Ψηλορείτη.
Βαρσαμόνερο
Μορόνι
Η αρχαιότερη μνεία του ιοκισμού αναφέρεται σε συμβόλαιο του 1382 του ταβουλάριου Κων. Καλομμάτη. Αναφέρεται στην επαρχία Καινούργιου το 1577 από το Fr. Barozzi, από τον Καστοφύλακα (Κ 103) Moroni Cato κατ. 120. Το όνομα του οικισμού οφείλεται στο βυζαντινό επώνυμο του πρώτου οικιστή Μορόνι.
Μάκρες
Το χωριό έχει περίπου 150 κατοίκους. Αναφέρεται για πρώτη φορά στην τουρκική απογραφή του 1671 αλλά θα πρέπει να προϋπήρχε ήδη από την βενετσιάνικη περίοδο. Ο παραδοσιακός οικιστικός του πυρήνας διαθέτει ενδιαφέροντα στοιχεία λαϊκής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.
Καλαθιανά
Μικρός εγκαταλελειμένος οικισμός. Τα κτίσματα του οικισμού σώζονται σήμερα σε μέτρια κατάσταση κοντά στο χωριό Μάκρες. Κοντά στον οικισμό βρίσκονται επίσης τα λίγα εναπομείναντα στοιχεία που αποδεικνύουν την ύπαρξη του πρώην οικισμού Κυρμούσι. Κατοικούνταν μέχρι λίγο πριν τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα και αποτελούσε αγροτικό μετόχι του Ζαρού. Βόρεια του οικισμού στην κοίτη χειμάρρου, βρίσκεται παλιά κρήνη μη χρονολογημένη. Αρχαιολογικά ευρήματα υστερομινωικής περιόδου που ήρθαν στο φως μετά από ανασκαφές στη γύρω περιοχή βρίσκονται στο αρχαιολογικό μουσείο του Ηρακλείου.
Κούρτες
Ο οικισμός νότια του Ζαρού και το όνομα του προέρχεται από το βυζαντινό κούρτη και κώρτη και αυτό από το λατινικό cohors-tis =τόπος κλειστός, ανάκτορο, αυλή. Κατά τη βυζαντινή περίοδο χρησιμοποιούνταν με τη σημασία του κλειστού χώρου, μάνδρα, σηκός. Ωστόσο κόρτη ήταν και το βυζαντινό στρατιωτικό τάγμα και ο ιοκισμός ίσως υπήρξε έδρα στρατιωτικών σωμάτων.
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ο τουρκικός πληθυσμός κατοικούσε στις Πάνω Κούρτες ενώ ο χριστιανικός χαμηλότερα. Σήμερα από τον οικισμό σώζονται δύο τμήματα, οι Πάνω και οι Κάτω Κούρτες , ενώ από το μεσοχώρι σώζεται μόνο ο ιερός ναός των Τριών Ιεραρχών. Και των δύο τμημάτων τα κτίσματα βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση.
Εκτός από τον αγροκτηνοτροφικό χαρακτήρα του οικισμού επιβίωνε έως και τις αρχές του προηγούμενο αιώνα μια παράδοση αγγειοπλαστικής. Ακόμα και σήμερα στις Κάτω Κούρτες σώζονται ερείπια από ένα καμίνι.
Στη περιοχή νότια και δυτικά από τον τρίκορφο λόφο της Κουρτοκεφάλας έχουν βρεθεί σημαντικά αρχαιολογικά ίχνη και αρχαίοι τάφοι υστερομινωικής εποχής.
Στην ανατολική πλευρά του λόφου σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση το υδραγωγείο που χρονολογείται τον 1ο με 2οαιώνα μ.Χ. Περιλαμβάνει δύο μικρών διαστάσεων τεχνητά σπήλαια, το πάτωμα είναι καλυμμένο ακόμα και σήμερα με νερό το οποίο με αυλάκι λοξευμένο στο βράχο οδηγείται σε κοντινή δεξαμένη ορθογωνικής κάτοψης.
Λαλουμάς
Πρόκειται για αγροκτηνοτροφικού χαρακτήρα οικισμό με λιγοστούς κατοίκους σήμερα, υπήρξε μετόχι των Βοριζίων και του Ζαρού.
Η κατάσταση των κτισμάτων του σε γενικές γραμμές είναι ερειπιώδες, με εξαίρεση ελάχιστων που κατοικούνται ακόμα και σήμερα περιοδικά.
Στην κοιλάδα ανατολικά του οικισμού βρίσκεται ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα πέτρινα γεφύρια της κεντρικής Κρήτης. Ο οικισμός μετά την πλήρωση του Φράγματος της Φανερωμένης που αποπερατώθηκε το 2003, έχει γίνει παραλίμνιος.
Παλιάμα
Ο οικισμός σήμερα είναι εντελώς ερειπωμένος. Το όνομα του χωριού πιθανόν να προήλθε από την ύπαρξη μονής κατά την βυζαντινή περίοδο στη θέση του σημερινού ναού του Αγίου Χαράλαμπου, ο οποίος υπέστη αρκετές ανακατασκευές για να έρθει στη σημερινή του μορφή. Το όνομα του χωριού προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων Παλιά Μονή= Παλιάμα. Το μοναστήρι της περιοχής ήταν γυναικείο και οι καλογριές μετά από διωγμούς εγκατέλειψαν την περιοχή και μετανάστευσαν στη σημερινή Μονή της Παλιανής.
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ο οικισμός διατηρήθηκε χριστιανικός. Το χωριό δεν είχε ποτέ ιδιαίτερα μεγάλο πληθυσμό σε σχέση πάντα με τους υπόλοιπους οικισμούς της περιοχής.
Από τα κτίσματα του οικισμού σε καλή κατάσταση σήμερα σώζεται μόνο ο ναός του Αγίου Χαραλάμπου.
Παναγιά
Είναι κτισμένος στις παρυφές δύο λόφων και διασχίζεται από μικρό χείμαρρο. Μαρτυρίες για την ύπαρξη του οικισμού έχουμε από την βενετσιάνικη απογραφή του 1577.
Η ανάπτυξη του οικισμού γύρω από την εκκλησία της Παναγίας καθώς και η καταγραφή του οικισμού με το όνομα Παναγιά οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το χωριό ήταν μεταγενέστερο του ναού. Η Παναγιά είναι ένα από τα πλέον καλά διατηρημένα παραδοσιακά χωριά της κεντρικής Κρήτης με εξαιρετικής σημασίας λαϊκή αρχιτεκτονική.
Στον οικισμό παρατηρείται μεγάλος πλούτος τυπολογιών και αρχιτεκτονικών μορφών που συνθέτουν ένα πανόραμα της κρητικής λαϊκής αρχιτεκτονικής του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα.
Φαρί
Ο οικισμός είναι σχετικά πρόσφατος και δημιουργήθηκε κατά την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας.
Σήμερα είναι εντελώς εγκαταλελειμένος αλλά τα κτίσματά του σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση και ο συνολικός πολεοδομικός ιστός του οικισμού παρουσιάζει ενδιαφέροντα στοιχεία. Ο οικισμός ήταν αγροτικού κυρίως χαρακτήρα.
Μεσήσκλι
Βρίσκεται σε μικρή απόσταση δυτικά του Ζαρού και νότια των Βοριζίων στην ανατολική πλαγιά του ομώνυμου λόφου. Ο οικισμός είναι παλιός αλλά από την πρώιμη του φάση, σήμερα δε σώζεται τίποτα. Στη γύρω περιοχή και σε απόσταση μεταξύ τους, υπάρχουν τέσσερις οικιστικοί πυρήνες οικογενειακής μορφής. Η κατάσταση των κτισμάτων του οικισμού βρίσκεται σε μέτριο σχετικά επίπεδο. Σε μικρή απόστασή, βορειοανατολικά του οικισμού βρίσκεται η μονόκλιτη μικρή εκκλησία.
Κυρμούσι
Φραδιώ
Αναφέρεται σαν συνοικισμός Κυρμουσί, μεταξύ των χωριών Μορόνι και Μάκρες. Το Κυρμουσί δηλώνει το όνομα του κτήτορα ή του φεουδάρχη του χωριού Κυρ - Μωϋσή.
Από τα δημογραφικά στοιχεία του συνοικισμού συμπεραίνουμε ότι κατά την περίοδο της τούρκικης κατοχής ήταν τουρκοχώρι και εγκαταλείφθηκε μετά την απελευθέρωση. Από τον πρώην οικισμό σήμερα δε σώζεται τίποτα άλλο από την κρήνη και τους ναούς της Παναγιάς και της Αγίας Ειρήνης.
Το άλλοτε σημαντικό μετόχι με την Μονή Φραγκισκανών της Παναγιάς των Αγγέλων, σήμερα είναι ένας ερειπωμένος οικισμός.
Η μοναδική μονή καθολικών της περιοχής ήταν αφιερωμένη στην Παναγιά των Αγγέλων. Το καθολικό της ήταν μονόκλιτο, με οξυκόρυφα γοτθικά τόξα και πρέπει να ήταν τοιχογραφημένη, όπως αναφέρει ο Gerola, ο οποίος την φωτογράφησε σε ερειπιώδη κατάσταση.
Σήμερα η εκκλησία είναι αναστυλωμένη και εορτάζει την 15 Αυγούστου.
Πηγή : ΖΑΡΟΣ Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ
Σύνταξη σελίδας: Μαρία Νταβιγλάκη
