Ιερά Μονή Βροντησίου
Κρήνη Μονής Βροντησίου
Η Μονή Βροντησίου βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Ζαρός και Βορίζια της επαρχίας Καινουρίου και τιμάται στη μνήμη του Αγίου Αντωνίου. Η εποχή της ίδρυσής της δεν έχει εξακριβωθεί. Σύμφωνα με την παράδοση που μεταφέρει ο Στ. Σπανάκης ήταν μετόχι της Μονής Βαρσαμονέρου , που βρίσκεται σε μικρή απόσταση. Η ονομασία της μονής ενδεχομένως σχετίζεται με τον ιδρυτή της, αφού σε έγγραφο του 1323 αναφέρονται 4 ιερείς στο Χάνδακα με το όνομα Βροντίσης
Έγγραφες μαρτυρίες για τη μονή υπάρχουν από το 1400, ενώ από το 1500 φαίνεται ότι γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση, μετά την παρακμή της Μονής Βαρσαμονέρου. Κατά τον τελευταίο αιώνα της Ενετοκρατίας εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα μοναχισμού της Κρήτης, όπου άνθισαν τα γράμματα και οι τέχνες, ιδιαίτερα η ζωγραφική. Κατά μια παράδοση μάλιστα στη μονή Βροντησίου μόνασε ο Μιχαήλ Δαμασκηνός. Κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής του φιλοτέχνησε έξι από τις πιο γνωστές εικόνες του, που παρέμεναν στο μοναστήρι μέχρι το 1800. Τη χρονιά αυτή ο επίσκοπος Γεράσιμος τις μετέφερε στον Άγιο Μηνά, ενώ σήμερα εκτίθενται στη Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών.
Μετά την οθωμανική κατάκτηση του νησιού, τα στρατεύματα του Κιοπρουλή, μετά από δική του εντολή, δεν έθιξαν το μοναστήρι. Ωστόσο στην επανάσταση του 1866 τέσσερις από τους μοναχούς σφαγιάστηκαν, το καθολικό και 10 από τα κελιά κάηκαν και οι αγροτικές καλλιέργειες της μονής πυρπολήθηκαν, επειδή προσέφερε καταφύγιο στους επαναστάτες του Μιχαήλ Κόρακα. Ακολούθησε η εγκατάλειψη της μονής για να αποτελέσει ξανά καταφύγιο των Κρητών επαναστατών το 1878. Κατά τη διάρκεια των δυο επαναστάσεων τα περισσότερα από τα κειμήλια καταστράφηκαν. Σήμερα το μοναστήρι λειτουργεί ξανά.
Στις μέρες μας αν και η μονή έχει χάσει μεγάλο μέρος της παλιάς της αίγλης από την κατεδάφιση του φρουριακού συγκροτήματος και την ανέγερση νέων κτισμάτων, εξακολουθεί να είναι επιβλητική. Λίγο πριν την είσοδο του μνημείου, πλάι σε αιωνόβιο πλατάνι, σώζεται μια μνημειακών διαστάσεων κρήνη του 15ου αι. Οι ανάγλυφες παραστάσεις της που εικονίζουν τον Αδάμ και την Εύα στον Παράδεισο, το Θεό και στα πόδια τους τέσσερις φιγούρες που συμβολίζουν τους τέσσερις ποταμούς της Εδέμ, από το στόμα των οποίων τρέχουν αντίστοιχοι κρουνοί με νερό, έχουν εκτελεστεί με μοναδική καλλιτεχνική δεξιότητα. Η παλαιά είσοδος έχει αντικατασταθεί, διατηρούνται όμως ευδιάκριτα λείψανά της.
Το καθολικό είναι δίκλιτος, διμάρτυρος ναός. Το ένα κλίτος είναι αφιερωμένο στον τιμώμενο άγιο της Μονής Αντώνιο και το δεύτερο στον απόστολο Θωμά. Το κωδωνοστάσιο αποτελεί ανεξάρτητο οικοδόμημα, με χαρακτηριστικά που παραπέμπουν άμεσα στην ενετική αρχιτεκτονική. Στο νότιο κλίτος διασώζονται τμήματα του τοιχογραφικού διακόσμου. Ξεχωρίζουν η μοναδική στην κρητική εικονογραφία παράσταση του Δείπνου στους Εμμαούς στην κόγχη του βήματος, η Κοινωνία των Αποστόλων στην καμάρα του και οι παραστάσεις των Μηνολογίων στην καμάρα του κυρίως ναού. Χαρακτηριστική είναι η μορφή του Αγίου Συμεών του Θεοδόχου που κρατά στην αγκαλιά του το βρέφος Ιησού.
Οι τοιχογραφίες της Μονής Βροντησίου μαρτυρούν το υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο που διατηρούσε η κρητική τέχνη στις τελευταίες δεκαετίες του 14ου αι. και τη σχέση της με μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα, όπως τη Μακεδονία. Οι μορφές είναι ογκώδεις αλλά ωραίες, με στάσεις κομψές και συγκρατημένη κίνηση. Το πλάσιμο είναι προσεκτικό και λεπτομερειακό στις ολόσωμες μορφές του νότιου τοίχου και ελεύθερο, με πολλά συμπληρωματικά χρώματα στις ρεαλιστικές μορφές των παραστάσεων.
Η μονή περιβάλλεται από τείχος, ενώ η αυλόθυρα καταστράφηκε το 1913. Η τελευταία ήταν από μάρμαρο και είχε ανάγλυφη την εικόνα του Χριστού με το ευαγγέλιο.
Στην εξωτερική είσοδο υπάρχει μαρμάρινη κρήνη του 15ου αιώνα, με ανάγλυφη παράσταση των Πρωτόπλαστων στον Παράδεισο, τον Παντοκράτορα και τέσσερις ακόμα μορφές, που συμβολίζουν τους ποταμούς της Εδέμ. Εξαιτίας της κρήνης αυτής, οι Τούρκοι αναφέρουν τη μονή με το όνομα Σαντριβανλί μοναστίρ.
Το καμπαναριό της μονής είναι ιταλικού ρυθμού και συγκαταλέγεται στα αρχαιότερα κωδωνοστάσια στην Κρήτη. Βρίσκεται εκτός ναού και είναι στεγασμένο με τόξα. Ο ναός ήταν τοιχογραφημένος, ωστόσο ελάχιστες τοιχογραφίες διασώζονται και χρονολογούνται από το 14ο αιώνα.Μονή Βαλσαμονέρου
Η Μονή Βαλσαμονέρου βρίσκεται 54 χιλιόμετρα Νοτιοδυτικά από το Ηράκλειο σε απόσταση 2 χιλιομέτρων από τη διασταύρωση του δρόμου πριν τις Καμάρες, στα Βορίζια. Είναι κατασκευή των πρώτων χρόνων της Ενετοκρατίας. Ο ναός είναι κατάγραφος και οι τοιχογραφίες του είναι σε πολύ καλή κατάσταση. Η σημερινή εκκλησία είναι τρίκλιτη και έχει και νάρθηκα. Σώζονται επιγραφές χρονολογούμενες στα 1332. Αρχικά, στις αρχές 14ου αιώνα, οικοδομήθηκε το βόρειο κλίτος, αφιερωμένο στην Παναγία Σε ενετικά έγγραφα αναφέρεται με την ονομασία chiesa della Madonna di Varsamonero. Υπάρχουν επιγραφές των ετών 1332, 1404, 1407
Αργότερα, μεταξύ 1400 και 1428, προστέθηκε το νότιο κλίτος αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και το εγκάρσιο, γύρω στα 1438, αφιερωμένο στον Άγιο Φανούριο (σημαντικός τοπικός άγιος, εορτάζεται στις 27 Αυγούστου),που τις αγιογραφίες στους τοίχους του έκανε ο περίφημος Κρητικός ζωγράφος Κωνσταντίνος Ρίκος, και αργότερα ο εξωνάρθηκας. Όλες οι αγιογραφίες του ναού είναι σημαντικές και αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας σπουδαίας τέχνης που άκμασε της εποχή της Ενετοκρατίας σε ολόκληρη τη Κρήτη, της ζωγραφικής και ιδιαίτερα της αγιογραφίας, από την οποία βγήκε και ο παγκόσμια γνωστός «Ελ Γκρέκο».Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έγιναν αναστηλωτικές επεμβάσεις στη Μονή (1947), υπό τον γνωστό Έλληνα αρχαιολόγο Ν. Πλάτωνα και σήμερα συνεχίζονται από την αρμόδια Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Η Ιερά Μονή Βαρσαμόνερου είναι μοναστήρι των πρώτων αιώνων της Ενετοκρατίας από το οποίο όμως σώζεται σήμερα μόνο ο ναός. Υπάγεται στο Δημοτικό Διαμέρισμα Βοριζίων. Απέχει από το Ηράκλειο 54 χιλιόμετρα.
Μονή Βαλσαμονέρου
Μονή
Αγίου Νικολάου
Επί Ενετοκρατίας ήταν μετόχι της Μονής Βαρσαμονέρου και ονομαζόταν "Άγιος Νικόλαος στα Καροπουλιανά". Η καταγραφή του 1644 δείχνει πως ήταν μετόχι κτηνοτροφικού χαρακτήρα.
Το μετόχι διατηρήθηκε καθ' όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Και στα τέλη του 19ου αιώνα εγκαταστάθηκε ομάδα καλογριών στον Άγιο Νικόλαο. Φαίνεται ότι ανακαινίστηκαν τα παλιά κελλιά και άρχισε να καλλιεργείται η γύρω περιοχή. Γύρω από το ναό υπήρχε αξιόλογη κτηματική περιουσία, στην οποία προστέθηκε και η περιουσία που είχε αποκτήσει ο Ιερομόναχος Ευμένιος Σαμιωτάκης.
Το 1919 σώζονταν «οκτώ οικήματα ίσόγαια σώα καί εν ήμιερειπωμένον...»καθώς και «... Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου βυζαντινής εποχής καί παραπλεύρως τούτον ήρειπωμένος Ναός της Άγιας Παρασκευής...».
Μια σημείωση στο κτηματολόγιο όμως μας πείθει για τη διαμονή του Ευμενίου στον Αγ. Νικόλαο.«Το κτήμα τούτο καθ' α απεδείχθη εκ του Συμβολαιογραφείον Μοιρών είχεν εκχωρηθεί εις τόν καλλιεργήσαντα καί δενδροφυτεύσαντα αυτό Ιερομόναχου Εύμένιον Σαμιωτάκην νπό της Ενορίας Ζαρού, εφ' όρου ζωής, ήτις μετά τόν επισυμβάντα εσχάτως θάνατον τοϋ είρημένου Ιερομόναχος καί μετά τάς συμβολαιογραφικός αποδείξεις κατέλαβεν αυτό ώς κτήμα αύτής».
Σύμφωνα με την παράδοση στην περιοχή του Αγίου Νικολάου υπήρχε κατά την αρχαιότητα ο ναός του Ποσειδώνος, στη θέση του οποίου μετά δημιουργήθηκε ο Χριστιανικός ναός του Αγίου Νικολάου.
Ο Άγιος Νικόλαος κατά κάποιο τρόπο είναι ο αντικαταστάτης του Ποσειδώνα στη χριστιανική λατρευτική παράδοση. Ίσως να μην είναι τυχαία η αναφορά σε πολλούς βενετσιάνικους χάρτες το τοπωνύμιο Templio de Saro (δηλ. ναός του Ζαρού) και να συνδέεται με τις αρχαίες πηγές της Στέρνας και του Βοτόμου που βρίσκονται λίγο νοτιότερα, όπου πιθανόν να λατρευόταν ο Ποσειδώνας
Σκήτη του Αγίου Ευθυμίου
Στην ανατολική πλαγία του φαραγγιού 500 μέτρα περίπου απόστασης πάνω από τη μονή του Αγίου Νικολάου βρίσκεται η μικρή σπηλαιώδεις σκήτη του Αγίου Ευθυμίου.
Η παράδοση λέει ότι τον ασκητή Ευθύμιο σκότωσαν κατά λάθος οι καλόγριες της Μονής του Αγίου Νικολάου όταν κάποτε τον αντιλήφθησαν μέσα στους κήπους του μοναστηρίου ντυμένο με προβιά ζώου.
Πιθανόν στην περιοχή της εισόδου του φαραγγιού να ήκμασε μοναστηριακή πολιτεία όπως κατά παράδοση σε πολλά άλλα φαράγγια της Κρήτης παρατηρείται συγκέντρωση λατρευτικών και μοναστηριακών χώρων
Πηγή: Λαογραφικό Μουσείο Ζαρού
http://www.zaros.org/index.html
